สั่งอพยพรัฐควรบอกอะไร? เปิดกระเป๋าฉุกเฉิน ปชช.เตรียมไว้ได้ก่อนภัยมา

ศัตรูของโลก ณ ขณะนี้คือการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ปรากฏการณ์ที่นำภัยธรรมชาติมาสู่หลากหลายพื้นที่ทั่วโลก บ่อยครั้งมากขึ้น และหนักหนามากขึ้น แน่นอนว่าที่ตามมาคือความเสียหาย รายงาน Climate and Catastrophe Insight ปี 2025 โดย AON บริษัทผู้ให้คำปรึกษาด้านธุรกิจและการบริหารความเสี่ยง ประเมินว่า โลกเราค่าความเสียหายจากภัยธรรมชาติไปกว่า 368,000 ล้านดอลลาร์สหรัฐ ในปี 2024

รายงานเน้นย้ำถึงมูลค่าความเสียหายที่มากขึ้น โดยในปี 2024 เป็นปีที่ 9 ที่บิลความเสียหายจากภัยธรรมชาติมากกว่า 3 แสนล้านดอลลาร์สหรัฐ

และไม่ใช่แค่ด้านการเงิน ชีวิตคนคือสิ่งที่ประเมินค่าเป็นสกุลเงินใดไม่ได้ แต่ The Emergency Events Database (EM-DAT) คาดการณ์จำนวนผู้เสียชีวิตจากภัยธรรมชาติถึง 16,753 คน และข้อมูลจาก IOM ยังเผยว่า ปี 2024 ทำสถิติใหม่ เพราะเป็นปีที่มีผู้พลัดถิ่นภายในประเทศจากเหตุภัยพิบัติมากถึง 45.8 ล้านคน สูงที่สุดตั้งแต่มีการบันทึกมา มากถึง 2 เท่าของตัวเลขเฉลี่ยทศวรรษก่อน แสดงถึงภัยพิบัติที่เข้มข้นขึ้น และยังเป็นผลการพลัดถิ่นภายในประเทศอันดับ 1 อีกด้วย

แต่ความเสียหายที่เกิดขึ้นอาจไม่ใช่ความเสียหายที่ “หลีกเลี่ยงไม่ได้” เสมอไป Spotlight ได้คุยกับนักฉุกเฉินการแพทย์ นายชัพวิชญ์ ศิลารักษ์ ภาควิชาเวชศาสตร์ฉุกเฉิน คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี มหาวิทยาลัยมหิดล เกี่ยวกับแนวทางการเตรียมการอพยพ การอพยพหลังเกิดเหตุ และทำไมไทยจึงยังวิกฤตเมื่อมีภัยธรรมชาติ

หลักการเตรียมการอพยพก่อนเกิดภัยพิบัติ

ภัยธรรมชาติหลายครั้งคาดการณ์ล่วงหน้าไม่ได้ หลายครั้งก็คาดการณ์ล่วงหน้าได้ แต่สิ่งที่เราทำก่อนได้อย่างแน่นอนคือ “แผนเตรียมการ” ซึ่งส่วนนี้หน่วยงานป้องกันภัยท้องถิ่นมักมีข้อมูลอยู่แล้ว

ส่วนนี้คุณชัพวิชญ์กล่าวว่า เส้นทางการอพยพ สถานที่ปลายทางที่จะจัดตั้งศูนย์อพยพ หน่วยงานท้องถิ่นและ ปภ. มีอยู่แล้วว่าคือที่ไหน รวมถึงมีพื้นที่สำรองอันดับ 2, 3 และมากกว่า เผื่อเอาไว้ด้วย ทั้งยังเน้นย้ำว่า “ข้อมูล” คือกุญแจสำคัญในการป้องกันการสูญเสีย ข้อมูลอย่างแรกคือ ข้อมูลภัยพิบัติ

ต้องรู้ภัย รู้แล้วต้องบอกให้ดังและครบ

“ข้อมูลเป็นสิ่งสำคัญมาก เหตุการณ์สึนามิที่เราสูญเสียเยอะเป็นเพราะเราขาดข้อมูล ดังนั้นจึงมีศูนย์เตือนภัยพิบัติ [ครั้งนี้] ถามว่ากรมอุตุนิยมวิทยารู้ไหม? รู้ครับ หน่วยงานบริหารน้ำรู้ไหม? รู้ครับ แต่การบริหารการแจ้งเตือนผ่านเซลล์บรอดแคสต์อาจยังไม่เข้มแข็งพอ”

นักการแพทย์ฉุกเฉินให้ความเห็นว่า การออกแจ้งเตือนผ่านเซลล์บรอดแคสต์เพียงอย่างเดียวนั้นไม่พอ แต่ต้องมีการบูรณาการกับหน่วยงานปกครองส่วนท้องถิ่นด้วย หรือเจ้าหน้าที่ตำรวจท้องถิ่นเพื่อช่วยประกาศเตือนอีกทาง เพื่อให้ประชาชนเข้าถึงข้อมูลภัยพิบัติได้ทั่วถึงมากที่สุดที่จะเป็นไปได้

ข้อมูลส่วนที่คุณชัพวิชญ์เล่าว่า ควรมีในการประกาศอพยพประกอบด้วย: สาเหตุการอพยพ ข้อมูลเกี่ยวกับภัยพิบัตินั้น ๆ สถานที่ที่ตั้งศูนย์พักพิง อุปกรณ์และของใช้ที่ประชาชนต้องนำไป ระยะเวลาที่คาดว่าต้องอยู่ในศูนย์ฯ ข้อมูลเหล่านี้จะช่วยให้เประชาชนเตรียมการอพยพได้ดียิ่งขึ้น

เจ้าหน้าที่ต้องรู้จักประชาชน

ข้อมูลส่วนที่สองที่ต้องมีคือ ข้อมูลประชาชน ต้องมีชุดข้อมูลที่อัพเดตเกี่ยวกับประชาชนในพื้นที่ที่หน่วยงานนั้น ๆ ดูแล จะทำให้หน่วยงานที่ดูแลเรื่องการอพยพสามารถจัดลำดับความสำคัญได้

“แน่นอนว่าต้องมีการจัดลำดับความสำคัญในการอพยพ เช่น กลุ่มเด็ก ผู้สูงอายุ คนพิการ คนไข้ติดเตียง ต้องให้ความสำคัญก่อน”

การมีข้อมูลแบบนี้ จะทำให้เจ้าหน้าที่รู้ว่าต้องไปที่ไหนก่อน และคนกลุ่มเปราะบางนั้นต้องการอะไร เพราะความต้องการของผู้สูงอายุ เด็กอ่อน คนพิการแต่ละประเภท ย่อมมีความต้องการแตกต่างกัน การรู้ว่าจะต้องนำอุปกรณ์เสริมรูปแบบใด และต้องให้ความช่วยเหลือแบบไหน บางคนอาจต้องไปโรงพยาบาลแทนศูนย์อพยพ หรือสถานที่อื่นใด ข้อมูลเหล่านี้จะทำให้การอพยพเป็นไปอย่างมีประสิทธิภาพ

แต่รัฐบาลไทยเรา ที่มีแบบฟอร์มลงทะเบียนข้อมูลส่วนตัวใหม่ ๆ แทบทุกปีให้รับสิทธิจากนโยบายประชานิยม จะขาดข้อมูลส่วนนี้หรือ?

“รัฐบาลเขามีรายชื่ออยู่แล้ว ก็สามารถเช็คได้เลย หรือประสานเทศกิจ หรือ อสม. [อาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน] เลยว่าใครต้องการความช่วยเหลือแบบไหน [...] มันเป็นข้อมูลที่มีอยู่แล้ว แต่ไม่ถูกนำมาใช้ ไม่เกิดการบูรณาการกัน” ผู้เชี่ยวชาญด้านการแพทย์ฉุกเฉินกล่าว

นักฉุกเฉินการแพทย์อธิบายพร้อมยกตัวอย่างว่า กลุ่มเปราะบางบางกลุ่มต้องใช้ออกซิเจนตลอดเวลา หรือบางคนมีแผลกดทับไม่สามารถพลิกตัวได้ เหล่านี้เป็นรายละเอียดสำคัญที่ อสม. โดยทั่วไปมีอยู่แล้ว และหากประสานงานกันจะทำให้การเข้าให้ความช่วยเหลือเป็นไปได้อย่างเหมาะสม

บูรณาการข้อมูลเพื่อสร้างแผนรับมือ

อีกเหตุผลที่ทำให้ข้อมูลมีความสำคัญคือ การนำข้อมูลภัยพิบัติ (ความกดอากาศ, ปริมาณน้ำ, ทิศทางน้ำ, ความเสี่ยงน้ำท่วม และอื่น ๆ) และข้อมูลประชาชน (กลุ่มเสี่ยง, ตำแหน่งที่อยู่อาศัย, ที่ตั้งศูนย์พักพิง, จำนวนประชากร, ความต้องการของแต่ละพื้นที่ และอื่น ๆ) คือการนำข้อมูลเหล่านั้นมาทำเป็นแผนประเมินความเสี่ยง และแผนบริหารความเสี่ยง (risk assessment และ risk management)

“ข้อมูลภัยพิบัติอย่างนี้ [ปริมาณฝน หรือการเกิดพายุ] สามารถพยากรณ์ได้ล่วงหน้า 3-7 วันอยู่แล้ว เรารู้อยู่แล้วว่าจะมีพายุ มีเฮอร์ริเคนเข้ามาในอีกไม่กี่สัปดาห์ มันไม่ใช่เรื่องใหม่ มันเป็นเรื่องที่ประกาศเตือนได้ สำคัญที่สุดคือเราเอาข้อมูลมาประเมินและทำแผนจัดการหรือเปล่า”

การขาดการบูรณาการข้อมูลระหว่างองค์กรต่าง ๆ ขาดการกระจายข้อมูลที่ชัดเจนให้ประชาชน และการเตรียมการ “อีกขั้น” แต่ทำแบบพอดีตัว ทำให้การรับมือภัยที่มีความรุนแรง “กว่าระดับปกติ” เป็นไปอย่างทุลักทุเล การอพยพและตั้งศูนย์พักพิงจึงมักเกิดหลังภัยพิบัติมาเยือนหน้าประตูประชาชน ไม่ใช่ก่อนนั้น อย่างที่ชัพวิชญ์เรียกว่า “เป็นการอุดรอยรั่ว”

แก้ไขเมื่อภัยมา ทำให้มีอุปสรรคมากขึ้น

เมื่อการอพยพและตั้งศูนย์พักพิงเกิดหลังภัยพิบัติ แน่นอนว่ามีอุปสรรคหลายอย่างตามมา อย่างแรกก็คือตัวภัยเอง อย่างมวลน้ำที่ไหลบ่าเข้าท่วมพื้นที่เมือง เป็นอุปสรรคต่อเจ้าหน้าที่ในการเดินทางเข้าช่วยเหลือ และต่อประชาชนในการเตรียมการ เช่น เวลาลดลง ไม่ทราบจุดหมายการอพยพที่แน่ชัด การจัดเตรียมสิ่งที่ต้องนำติดตัว และมวลน้ำที่ขัดขวางการเดินทาง

นอกจากขัดขวางการอพยพ ภัยพิบัติยังเป็นอุปสรรคต่อการมีชีวิตอยู่ของประชาชน ส่วนนักฉุกเฉินการแพทย์ยังแนะนำการจัด “กระเป๋าฉุกเฉิน” ที่ควรมีติดไว้ในกรณีเกิดภัยพิบัติ ซึ่งควรมีอุปกรณ์ดังนี้

• น้ำดื่ม 2-3 ลิตร
• เอนเนอร์จีบาร์ ซึ่งสามารถใช้กล้วยอบน้ำผึ้งตากแห้งได้
• อาหารซองพร้อมทาน
• ขวดน้ำขนาดใหญ่สำหรับลอยตัว
• ชุดแห้ง 2-3 ชุดที่ซีลอย่างแน่นหนา กันน้ำเข้า
• ผ้าห่มพลาสติก ทำจากแผ่นพลาสติกห่ออาหาร หรืออะลูมิเนียมฟอยล์ ใช้เป็นฉนวนกันความร้อน และดึงดูดความสนใจในกรณีต้องการความช่วยเหลือ
• พาวเวอร์แบงก์ที่ชาร์จแบตไว้เต็ม
• ยาประจำตัว ยาสามัญ ยาสำหรับโรคหรืออาการเจ็บป่วยที่คาดว่าจะเกิด หรืออุปกรณ์การแพทย์อื่น ๆ ที่จำเป็น อาทิ เครื่องวัดอ็อกซิเจน เทอร์โมมิเตอร์
• เกลือแร่
• นกหวีด
• ช้อนส้อม
• ไฟแช็ก
• เชือก
• ของใช้ส่วนตัว อาทิ ผ้าอนามัย ทิชชู่ สบู่

นอกจากนี้ทางฝั่งภาครัฐเอง หากมาแก้ปัญหาเมื่อเกิดภัยแล้ว ก็มีรายละเอียดที่เพิ่มเติมเข้ามาเช่นกัน ที่ต้องมีคือข้อมูลและการวางแผนจากข้อมูลนั้น รู้ภัยและสถานที่ที่จะช่วยวิเคราะห์การทำงานได้ เช่น ในพื้นที่หาดใหญ่มีคลื่นลมพัดเข้าประจำ และยังมี “การตีกลับ” เมื่อสิ่งปลูกสร้างสะท้อนคลื่นลมนั้น อันทำให้เรือโคลงมากขึ้น เพิ่มอันตรายได้ หรือการใช้เรือเข้าไปช่วยเหลือ การใช้เครื่องยนต์เล็กหรือใหญ่เกินไปสำหรับพื้นที่ประสบภัยอาจสร้างความเสียหายมากกว่าช่วยเหลือ

ดังนั้นสรุปแล้ว สิ่งที่ผู้มีส่วนเกี่ยวข้องต้องเร่งมือมากขึ้นคือ ข้อมูล การนำข้อมูลที่มีมาใช้ มาแบ่งปันและบูรณาการระหว่างกัน วางแผนล่วงหน้า เพื่อลดผลกระทบจากภัยพิบัติ และทำให้การอพยพเป็นไปได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น