ช้าแต่ชัวร์อาจจะดีกว่า ในสมรภูมิข่าวสารที่เปราะบาง และไอโอป่วนโซเชียล
“สร้างภาพลวงโลก”, “สื่อสารไปถึงโลกไหน” และ “หลอกลวงตนเอง ติดกับมายาที่ตนสร้างขึ้น”
ข่าวที่เกี่ยวข้อง
เหล่านี้คือหนึ่งในถ้อยคำจากแถลงของกองบัญชาการกองทัพไทย ที่เผยแพร่ผ่าน Facebook Page เมื่อเช้าวันที่ 29 กรกฎาคม 2568 ต่อว่าคำแถลงของ พลโทหญิง มาลี โสเจียตา โฆษกกระทรวงกลาโหมกัมพูชาในวันเดียวกันว่า “ไม่มีเสียงปืนดังขึ้นตามแนวชายแดน” ในขณะที่ฝ่ายไทย พล.ต.วินธัย สุวารี โฆษกกองทัพบก ยืนยันว่า ฝ่ายกัมพูชายังโจมตีเข้ามาในเขตแดนไทยหลายจุด
สิ่งนี้เป็นหนึ่งในเครื่องแสดงว่า ความขัดแย้งไม่ได้เกิดขึ้นแค่บริเวณชายแดนเท่านั้น แต่ในสื่อมีการต่อสู้ระหว่างของข้อมูลสองชุดที่ตรงข้ามกันอย่างสิ้นเชิง และดำเนินต่อเนื่องมาตั้งแต่ช่วงเริ่มต้นความขัดแย้ง แล้วเราจะรู้ได้อย่างไรว่าข้อมูลชุดไหนเป็นความจริง?
และไม่ใช่แค่ข้อมูลจากทางการเท่านั้นที่ไม่ตรงกัน แต่ยังมีการสร้างชุดข้อมูลออกมาอีกมากบนโซเชียลมีเดียโดยคนจากทั้งสองประเทศ โซเชียลมีเดียทำให้สายธารข้อมูลกว้างขวางขึ้น ไหลเร็วขึ้น จนการพิจารณาตรวจสอบเป็นเรื่องยาก สื่อกระแสหลักบางครั้งก็ตกเป็นเหยื่อข้อมูลเท็จบนโซเชียลมีเดีย และหยิบมาให้แสงไฟใหญ่ขึ้น เอามานำเสนอบนช่องทางของตัวเอง
ตัวอย่างหนึ่งคือข่าวทหารไทยยึดพื้นที่เขาพระวิหารได้แล้ว ซึ่งกองทัพได้ออกมาปฏิเสธอย่างรวดเร็ว แต่แม้อย่างนั้นก็ยังมีการเผยแพร่เนื้อหาดังกล่าวต่อด้วยการใช้วิดีโอทหารไทยปักธงบนยอดภูแห่งหนึ่ง ต่อมา ThaiPBS Verify ได้ออกมาให้ข้อมูลว่าสถานที่ในวิดีโอคือเขาอกทะลุ จังหวัดพัทลุง ซึ่งไม่เกี่ยวข้องกับเนื้อหาเลย
แล้วเราจะตรวจสอบข่าวในสถานการณ์ฉุกเฉินอย่างไร
กุลธิดา สามะพุทธิ Fact-checker จาก COFACT ให้สัมภาษณ์กับทีมข่าว Spotlight เกี่ยวกับการตรวจสอบความจริงในสถานการณ์ความไม่สงบ เธอกล่าวว่าหลักการไม่ต่างจากการตรวจสอบในสถานการณ์ปกติ
“เราก็ต้องตรวจสอบที่มาของข้อมูล อย่างถ้าเป็นภาพ ก็ตรวจสอบที่มาของภาพ ดูว่าเป็นภาพหรือวิดีโอที่เคยเผยแพร่มานานแล้วหรือเปล่า ถ้าในกรณีข้อมูลไทยก็ต้องตรวจสอบกับแหล่งที่มาโดยตรง ถ้าเป็นของกัมพูชาก็ยาก วิธีการที่เราใช้คือปล่อยไปก่อน เพราะการเผยแพร่โดยไม่มีความชัดเจนจะมีผลเสียมากกว่า”
การปล่อยไปก่อนในที่นี้ไม่ใช่ปล่อยให้ข้อมูลที่ไม่แน่ชัดว่าถูกหรือไม่ถูกเผยแพร่ แต่หมายถึงในฐานะสื่อ ไม่เผยแพร่ซ้ำข้อมูลที่ยังไม่ทราบแหล่งที่มา และยังไม่ผ่านการตรวจสอบ
ในสถานการณ์ฉุกเฉินหรือเหตุการณ์ความไม่สงบ ขั้นตอนการตรวจสอบอาจเป็นกระบวนการที่ผู้เผยแพร่มองข้ามไป เนื่องจากต้องการเผยแพร่ข่าวให้ไวที่สุด แต่อุตสาหกรรมสื่ออาจต้องย้อนพิจารณาว่าเป็นวิธีการที่ถูกดีแล้วหรือเปล่า
แดเนียล คีตัน-โอลเซน เป็นนักข่าวอิสระชาวอเมริกันที่ทำงานข่าวอยู่ในกัมพูชา เธอแนะนำตรงกันกับคุณกุลธิดาว่า “การปล่อยไป” หรือการรอน่าจะเป็นทางเลือกที่ดีกว่า
“ฉันว่าดีกว่าถ้าเราจะไปอย่างช้า ๆ และไม่รีบเผยแพร่อะไรที่ไม่แน่ใจ และพยายามคิดถึงผลในระยะยาวว่า [งาน] จะถูกตีความออกไปได้อย่างไร บางทีแทนที่จะพยายามเอาชนะคนอื่น ลองเน้นย้ำการตรวจสอบข้อมูลแทน”
โอลเซนกล่าวว่า เธอมักจะเน้นการทำงานระยะสอง พยายามเข้าใจสถานการณ์และบริบทก่อน ด้านความขัดแย้งชายแดน มีคำกล่าวอ้างจากแต่ละฝ่ายว่าอีกฝ่ายยิงก่อน ซึ่งโอลเซนกล่าวว่าเป็นประเด็นที่เธอไม่ได้ยึดถือเป็นจุดยืน แต่ให้ความสำคัญกับการหยุดยิงมากกว่า
การตรวจสอบภาครัฐฯ
แล้วหากเราสงสัยคำกล่าวของรัฐบาลล่ะ? แน่นอนว่ารัฐบาลคือคนที่เราควรเชื่อในสถานการณ์ความไม่สงบกับต่างชาติ และน่าเชื่อยิ่งนักเมื่อมีความรู้สึกชาตินิยมเข้ามาเกี่ยว แต่หากใช้หลักการนั้นทุกกรณี เมื่อรัฐประเทศหนึ่งเผยแพร่ข้อมูลเท็จด้วยเจตนาแอบแฝง และประชาชนเชื่อเพียงเพราะเป็น “ประเทศฉัน” อย่างสุดใจ สื่อและประชาชนก็จะยิ่งเผยแพร่ข้อมูลเล่านั้นออกไปสู่สายตาชาวโลกมากขึ้น อาจทำให้เกิดความเข้าใจผิด การตัดสินที่ผิด และเป็นผลในระดับความสัมพันธ์ประเทศระยะยาวได้ อย่างที่คนไทยกล่าวอ้างกันเป็นวงกว้าง ว่าคือสิ่งที่กำลังเกิดกับประเทศกัมพูชา
นันทสิทธิ์ นิตย์เมธา นายกสมาคมผู้ผลิตข่าวออนไลน์ ยกตัวอย่างสถานการณ์ที่เกิดขึ้นไม่นานมานี้ เมื่อ Facebook Page ที่ใช้ชื่อว่า Royal Embassy of Cambodia to the Republic of Bulgaria เผยแพร่ภาพเครื่องบินโปรยสารสีแดงเหนือพื้นที่แห่งหนึ่ง อ้างว่ากองทัพไทยใช้อาวุธเคมีโจมตีพื้นที่กัมพูชา ที่ทางกระทรวงการต่างประเทศออกมาปฏิเสธต่อมา รวมถึง ThaiPBS Verify
“กัมพูชาแถลงออกมาเรื่องการใช้สารเคมี และรัฐบาลไทยก็ตอบโต้ทันที ถือว่าเป็นการ Fact check โดยต้นข่าวที่เกิดขึ้นว่าไม่ใช่” คุณนันทสิทธิ์อธิบาย พร้อมเน้นย้ำการหาแหล่งที่มาของสื่อที่ใช้ และดูวันเผยแพร่สื่อเหล่านั้น ซึ่งจะช่วยให้รู้ว่าข่าวใดเผยแพร่ก่อน ข่าวใดเผยแพร่ทีหลัง จะมีโอกาสเป็นข่าวแอบอ้างมากขึ้น หากเนื้อหาข่าวไม่เกี่ยวข้องกัน
อีกวิธีคือการยืนยันข้อมูล หรืออ้างข้อมูลจากบุคคลที่สามที่คิดว่ามีผลประโยชน์เกี่ยวข้องน้อยที่สุด หรือการแย้งข้อมูลจากคู่กรณีก็อาจเป็นฉนวนชักคิด ให้คนในชาติคิดตามได้เช่นกัน ถือเป็นกระบวนการตรวจสอบความจริงที่เกิดขึ้นโดยธรรมชาติ เนื่องจากกระบวนการตรวจสอบความจริงของรัฐเป็นกระบวนการที่ยาก และใช้เวลามาก ยิ่งในสถานการณ์ความไม่สงบ ความยากยิ่งเพิ่มทวีคูณ
ปฏิบัติการ (บิด) ข่าวสาร
ปฏิบัติการข้อมูลข่าวสาร หรือ Information Operation (IO) เป็นการเผยแพร่ข้อมูลบางชุดด้วยจุดมุ่งหมายสร้างอิทธิพลต่อการรับรู้ ทัศนคติของประชาชน เช่นการกุข่าวลือ บิดเบือนข้อมูล หรือการโจมตีทางไซเบอร์ สำหรับความขัดแย้งกัมพูชา-ประเทศไทยครั้งนี้ คุณกุลธิดากล่าวว่ามั่นใจว่ามี IO เข้ามามีส่วนด้วย
“ถ้าถามจากประสบการณ์ที่ทำงานมา คิดว่ามี [IO] จริง ผู้เชี่ยวชาญที่ศึกษาเขายืนยันอยู่แล้วว่ามีจริง ๆ แต่การจะพิสูจน์เนื้อหานี้ หรือบัญชีนี้ ว่าเป็น IO ของหน่วยงานรัฐเป็นเรื่องที่ยากมาก”
คุณกุลธิดากล่าวว่า ปฏิบัติการข้อมูลข่าวสารนั้นมีหลายระดับ เราอาจต้องพิจารณาว่าสิ่งที่เราพบนั้นอยู่ในระดับไหน ส่วนวิธีการสังเกตอาจดูจากความเชื่อมโยงของหลายบัญชี เช่น มีวันที่สร้างบัญชีใกล้เคียงกัน มีเนื้อหา มีลักษณะภาษาใกล้เคียงกัน อาจใช้รูปโปรไฟล์อวาตาร์ ไม่ใช่หน้าจริง หรือมีความเกี่ยวโยงกันเองในบัญชี IO ทางใดทางหนึ่ง ดังนั้นต้องใช้การเปรียบเทียบหลายบัญชีเข้าด้วยกัน
ผิดได้ แต่ต้องชี้แจง
อย่างไรก็ตาม การทำงานภายใต้สถานการณ์อ่อนไหวมีความยากลำบากในตัวเอง และสร้างข้อจำกัดเพิ่มให้นักข่าว อย่างเช่นช่วงที่ผ่านมา ซึ่งคุณกุลธิดากล่าวว่าเข้าใจได้
“เป็นข้อจำกัดในการทำงานในภาวะฉุกเฉินทั่วไป ซึ่งเราก็เข้าใจได้ว่ามีการหลุดได้ เกิดขึ้นได้ในสถานการณ์แบบนี้ เราก็เข้าใจได้ในระดับหนึ่ง”
คุณกุลธิดากล่าวว่า ส่วนที่ทำได้ดีแล้วคือการอ้างอิงกับหน่วยงานรัฐโดยตรง และกล่าวว่าหากผิดแล้ว สื่อควรแก้ไขโดยเร็ว
“แต่หากมีสิ่งที่ผิดพลาดในการนำเสนอไปแล้ว ก็ขอให้มีการแก้ไขในทุกช่องทางอย่างเร่งด่วน ชี้แจงว่าผิดพลาดยังไง และข้อเท็จจริงคืออะไร นี่คือสิ่งที่สำคัญที่สุด ผิดได้ แต่ต้องแก้ไขโดยเร็วและเปิดเผย ให้เป็นวัฒนธรรมในการทำงานของสื่อ ถ้าเราทำได้จะยิ่งสร้างความน่าเชื่อถือให้กับสื่ออีกระดับ"
