เปิดยุทธศาสตร์การเมืองอาเซียน 9 ข้อ ในวันที่โลกกลับสู่ชาตินิยม

ท่ามกลางโลกที่ผันผวน เศรษฐกิจไม่แน่นอน และความขัดแย้งที่คร่าชีวิตประชาชนทุกวัน อาเซียนมองตัวเองในเวทีโลกอย่างไร? คำตอบอยู่ใน “ปฏิญญากัวลาลัมเปอร์” ที่รับรอง “วิสัยทัศน์อาเซียน 2045” ซึ่งสะท้อนมุมมองและความคาดหวังของอาเซียนในอีก 20 ปีข้างหน้า

การรับรองวิสัยทัศน์ 2 ทศวรรษนี้ เกิดขึ้นโดยผู้นำ 10 ประเทศเมื่อวันที่ 26 พฤษภาคมที่ผ่านมา ณ กรุงกัวลาลัมเปอร์ ประเทศมาเลเซีย ในโอกาสครบรอบ 10 ปีการก่อตั้งประชาคมอาเซียน (สมาคมประชาชาติอาเซียนก่อตั้งเมื่อปี 2510 แต่ประชาคมอาเซียนรับรองเมื่อปี 2557) วิสัยทัศน์นี้มีระยะเวลา 20 ปี พร้อมมีการทบทวนหลังผ่าน 10 ปีแรก

วิสัยทัศน์ 2045 วางแผน 4 ยุทธศาสตร์สำคัญ ได้แก่

• การเมืองและความมั่นคง (Political-Security)
• เศรษฐกิจ (Economic)
• สังคมและวัฒนธรรม (Socio-Cultural)
• การเชื่อมโยง (Connectivity) — ซึ่งเพิ่มขึ้นจากแผนก่อนหน้า

สิ่งที่ยังเหมือนเดิมในแผนยุทธศาสตร์เก่าและใหม่คือ ความคาดหวังเรื่องสันติภาพ ความรุ่งเรือง ความมั่นคง และประชาธิปไตย ส่วนสิ่งที่เพิ่มคือ ความสามารถในการปรับตัวของอาเซียน ทั้งด้านนวัตกรรมและความยืดหยุ่น

การเมืองและความมั่นคง

สถานการณ์ปัจจุบัน — มุมมองจากผู้เชี่ยวชาญ

รศ. ดร. จิตติภัทร พูนขำ รองคณบดีฝ่ายวิชาการและวิเทศสัมพันธ์ คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เน้นย้ำถึงความเปลี่ยนแปลงในเวทีโลก ในการเสวนา “วิสัยทัศน์ ASEAN 2024: วิสัยทัศน์ โอกาส และความ (คาด)หวัง” ที่กระทรวงการต่างประเทศ เมื่อวันที่ 4 มิถุนายน 2568 ว่า ในอีก 20 ปีข้างหน้า อาเซียนเผชิญความท้าทายคือ ความไม่แน่นอนและการแข่งขันระหว่างประเทศมหาอำนาจในทุกด้าน รวมถึงการที่หลายประเทศเอนเอียงไปสู่ชาตินิยมมากขึ้น

“โลกกำลังกลับไปสู่ชาตินิยมมากขึ้น เหมือนย้อนกลับไป 10-20 ปีก่อน ใครจะเชื่อ”

อาจารย์จิตติภัทรกล่าวว่า ระเบียบโลกกำลังเปลี่ยน จากโลกที่สหรัฐฯ เคยเป็นผู้นำ กลายเป็นโลกที่สหรัฐฯ ถอนตัวจากกติกาที่ตนสร้างไว้ แม้ยังอยากเป็นเบอร์ 1 ด้านการทหารและเศรษฐกิจ สถานการณ์นี้ส่งผลให้โลกเผชิญกับวิกฤตผู้นำ (leadership crisis) ที่จีนอาจมีบทบาทมากขึ้น ทั้งด้านเศรษฐกิจและการทหาร

โลกกลับกลายเป็นสังคมหลายขั้ว (multipolar) ที่ซับซ้อน และอาเซียนอยู่ท่ามกลางความวุ่นวายนี้ ทั้งยังมีความตื่นตัวด้านความขัดแย้งนอกภูมิภาค และความขัดแย้งต่อเนื่องในภูมิภาค อย่าง พื้นที่ทับซ้อนระหว่างประเทศอาเซียน และความมั่นคงในทะเลจีนใต้ อาชญากรรมข้ามชาติ และสัมพันธ์ระหว่างประเทศสมาชิก ประเด็นเหล่านี้ล้วนเป็นข้อสำคัญในวิสัยทัศน์ด้านการเมืองและความมั่นคงฉบับใหม่ ที่ประชาคมอาเซียนกล่าวว่า ได้วางแนวทางไว้อย่างชัดเจน และเป็นรูปธรรมมากขึ้นบนหลักการเดิม

เป้าหมายยุทธศาสตร์การเมืองและความมั่นคงของอาเซียนในอีก 20 ปีข้างหน้า กำหนดไว้ 9 ข้อ ได้แก่:

1. ยึดหลักการอาเซียน: สันติภาพ เสถียรภาพ มั่นคง เน้นความสำคัญของกฎบัตรอาเซียน การระงับข้อพิพาทด้วยสันติวิธี งดเว้นการใช้กำลัง ทำกฎหมายให้เข้มแข็ง พัฒนาระบบยุติธรรมและโครงสร้างพื้นฐานทางกฎหมาย

มาตรการเชิงยุทธศาสตร์ เช่น เน้นสนธิสัญญาด้านสันติภาพ เช่น สนธิสัญญามิตรภาพและความร่วมมือในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (TAC) และสนธิสัญญาเขตปลอดอาวุธนิวเคลียร์เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (SEANWFZ) เพิ่มความร่วมมือระดับภูมิภาค และย้ำความสำคัญของกฎหมายระหว่างประเทศ

2. อาเซียนเป็นแกนกลาง ย้ำความสำคัญของประชาคมอาเซียนในการต่อรองกับประเทศมหาอำนาจ ทั้งผ่านการทูตและกลาโหม เพิ่มการมองเห็นอาเซียนในองค์กรระหว่างประเทศ (ACTCs) ตอบสนองต่อความท้าทายอย่างทันท่วงที ใช้กลไกที่มีอาเซียนเป็นแกนกลางกำหนดทิศทางประชาคมในสถานการณ์การแข่งขันของมหาอำนาจ
3. จุดยืนชัดเจนในเวทีภูมิภาคและโลก เสริมภาพลักษณ์อาเซียนในเวทีโลก ให้เป็นผู้เล่นสำคัญในประเด็นต่าง ๆ มีแนวทางชัดเจน ประสานการตอบสนองอย่างเป็นเอกภาพ และสร้างความน่าเชื่อถือ

สนับสนุนให้คนจากอาเซียนเข้าไปอยู่ในองค์กรระหว่างประเทศมากขึ้น และให้เป็นผู้นำการเจรจาในประเด็นเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และนอกภูมิภาค เช่น ส่งแถลงการณ์อาเซียนในเวทีสหประชาชาติอย่างเหมาะสม

4. สัมพันธ์อันดีในภูมิภาค กำหนดโครงสร้างภูมิภาค ส่งเสริมกฎระเบียบระหว่างประเทศ เสริมปฏิสัมพันธ์ และสร้างมาตรการความไว้เนื้อเชื่อใจกันในประเด็นต่าง ๆ เช่น ความมั่นคงทางทะเล ความปลอดภัยทางไซเบอร์ การต่อต้านการก่อการร้าย การช่วยเหลือมนุษยธรรม และการจัดการภัยพิบัติ

สนับสนุนการดำเนินการตามเอกสารหรือแนวปฏิบัติที่ประชุมรัฐมนตรีกลาโหมอาเซียน (ADMM) รับรอง เพื่อเสริมมาตรการความไว้ใจระหว่างกองทัพ และสนับสนุนการดำเนินงานของศูนย์ปฏิบัติการระหว่างประเทศอาเซียน เช่น ARMAC, ACCT, ACTIP

5. รักษาสันติภาพและความมั่นคงในภูมิภาค อาเซียนในฐานะผู้รักษาสันติภาพผ่านระบบพหุภาคีและกฎหมายระหว่างประเทศ เน้นหลักการ คุณค่า และกลไกการตัดสินประเด็นภูมิภาค รับมือความท้าทายด้านความมั่นคงทั้งแบบดั้งเดิมและแบบใหม่

ทำได้โดยพยายามรักษาสันติภาพด้วยระบบกฎหมาย ตระหนักถึงความท้าทาย เสริมความร่วมมือขจัดอาชญากรรมข้ามชาติ เช่น การฟอกเงิน การขนส่งยาเสพติด การค้ามนุษย์ การก่อการร้าย โดยเสริมบทบาท AMMTC และ AMMD ให้เข้มแข็ง และสนับสนุนความร่วมมือด้านความปลอดภัยไซเบอร์ เทคโนโลยีการสื่อสาร และการจัดการชายแดน

6. เป็นเขตสันติภาพ ปราศจากอาวุธนิวเคลียร์และอาวุธทำลายล้างสูง ย้ำว่า เอเชียตะวันออกเฉียงใต้เป็น SEANWFZ เป็นภูมิภาคแห่งสันติ เสรี และเป็นกลาง ปลอดอาวุธนิวเคลียร์และอาวุธทำลายล้างสูง ใช้พลังงานนิวเคลียร์เพื่อสันติภาพ

สนับสนุนให้อาเซียนไร้อาวุธนิวเคลียร์ เสริมความสัมพันธ์กับองค์กรระหว่างประเทศด้านพลังงานนิวเคลียร์ เช่น ASEANTOM หรือ IAEA สนับสนุนการใช้พลังงานนิวเคลียร์อย่างสันติ และเตรียมรับมือเหตุฉุกเฉินนิวเคลียร์ร่วมกัน

7. ระงับข้อพิพาทอย่างสันติ ตามกระบวนการทางการทูตและกฎหมายระหว่างประเทศ ส่งเสริมกฎหมายระหว่างประเทศ เช่น UNCLOS 1982 และความร่วมมือ-ความปลอดภัยทางทะเล โดยเน้นทำให้ทะเลจีนใต้เป็นพื้นที่แห่งความสันติ มั่นคง และการพัฒนาอย่างยั่งยืน

ให้ความสำคัญกับความมั่นคงทางทะเลเป็นพิเศษ โดยเสริมสร้างความเข้มแข็งให้กับความร่วมมือทางทะเลที่มีอยู่ เช่น ASEAN Maritime Forum (AMF), Expanded ASEAN Maritime Forum (EAMF) และการเผยแพร่รายงาน ASEAN Maritime Outlook ทุกๆ 3 ปี รวมถึงจัดให้มีสายด่วนสื่อสาร เพื่อจัดการเหตุฉุกเฉินทางทะเล และป้องกันความขัดแย้งอย่างทันถ่วงที

ประเด็นทะเลจีนใต้นั้นให้ความสำคัญมากเช่นกัน วิสัยทัศน์ 2045 เร่งให้มีการหารือระหว่างอาเซียนและจีน และระหว่างประเทศอาเซียนด้วยกันเองเกี่ยวกับประเด็นทะเลจีนใต้ ให้มีปฏิญญาว่าด้วยแนวปฏิบัติของภาคีในทะเลจีนใต้ (DOC) และแนวปฏิบัติในทะเลจีนใต้ (COC) และทำให้แน่ใจว่ามีเสรีภาพทางการเดินเรือและการบินเหนือน่านน้ำทะเลจีนใต้

8. ปฏิบัติตาม AOIP หรือมุมมองอาเซียนต่ออินโด-แปซิฟิกอย่างเป็นรูปธรรม ส่งเสริมความร่วมมือ กลยุทธ์ที่น่าเชื่อถือ และการบังคับใช้ตามแนวทางของ AOIP เนื่องจากเป็นพื้นฐานที่จะทำให้อาเซียนสามารถร่วมมือกับมหาอำนาจและสร้างความเชื่อใจได้มากขึ้น และสนับสนุนให้พันธมิตรภายนอกสนับสนุนแนวทางของ AOIP และมองหาพันธมิตรเพิ่มเติมที่เห็นชอบกับแนวทาง AOIP
9. ยึดมั่นในประชาธิปไตย หลักสิทธิมนุษยชน และเคารพความหลากหลาย สร้างสังคมที่สันติ มีเกียรติ มั่นคง ยุติธรรม และมั่งคั่งผ่านแนวทางดังนี้ ปกป้องสิทธิมนุษยชนและเสรีภาพขั้นพื้นฐาน สร้างธรรมาภิบาลที่ดี และวัฒนธรรมที่ซื่อสัตย์ รวมถึงการสนับสนุนบทบาทผู้หญิงและเด็กในกระบวนการตัดสินใจ

ข้อมูลเบื้องต้นเป็นเพียงส่วนหนึ่งของ 9 แผนยุทธศาสตร์ประชาคมการเมืองและความมั่นคงอาเซียนเท่านั้น วิสัยทัศน์อาเซียน 2045 สามารถเข้าถึงที่นี่ เพื่ออ่านด้านการเมือง ความมั่นคง รวมถึงเศรษฐกิจ สังคม และความเชื่อมโยงเพิ่มเติม

ฉัตรวดี จินดาวงษ์ รองอธิบดีกรมอาเซียน กระทรวงการต่างประเทศ กล่าวว่าวิสัยทัศน์ฉบับใหม่ แม้มีจุดยืนเหมือนเดิม แต่ต้องมีความยืดหยุ่นและปรับตัวได้ง่ายมากขึ้น 

“เราปรับตัววิสัยทัศน์ใหม่ ให้สามารถโอบรับความเปลี่ยนแปลงได้มากขึ้น ทั้งความเปลี่ยนแปลงในแง่ดี และในแง่ที่อาจเป็นท้าทาย เรายังตระหนักถึงโครงสร้างทางสถาบัน คือการทำงานอย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น แม้ไม่ใช่เรื่องใหม่ แต่มีการคุยกันอย่างลึกซึ้งมากขึ้น ว่าทำยังไงให้อาเซียนทำงานอย่างเป็นเนื้อเดียวกัน [...] วิสัยทัศน์ฉบับใหม่นี้ เราจะเน้นความสามารถในการปรับตัวมากขึ้น จุดเน้นอยู่ที่นวัตกรรม การฟื้นตัว และการเชื่อมต่อมากขึ้น [...] เรามีเป้าหมายที่ชัดเจน ทะเยอทะยานมากขึ้น”

ความชัดเจนและจับต้องได้ ไม่ได้จำกัดแค่ยุทธศาสตร์ด้านการเมืองและความมั่นคง แต่รวมถึงด้านเศรษฐกิจ สังคม และการเชื่อมต่อ ที่ Spotlight จะสรุปให้ฟังต่อไป