เปิดชะตากรรม “โกษาปาน” ในรัชสมัย "พระเพทราชา" สุดตกต่ำ ถูกระแวงชิงราชสมบัติ ถูกเฉือนจมูก ริบทรัพย์ โบยให้อับอาย
เจ้าพระยาโกษาธิบดี (ปาน) เป็นบุตรของเจ้าแม่วัดดุสิต พระนมชั้นเอกในสมเด็จพระนารายณ์มหาราช กับสามีเชื้อสายพระยาเกียรดิ์ พระยาราม เกิดในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าปราสาททอง ปานได้บรรดาศักดิ์ ออกพระวิสุทธสุนทร และได้รับแต่งตั้งเป็นทูตออกไปเจริญสัมพันธไมตรีกับฝรั่งเศส ในการเข้าเฝ้าพระเจ้าหลุยส์ที่ 14 คณะทูตอยุธยาได้รับการยกย่องชื่นชมจากชาวฝรั่งเศส เนื่องจากเป็นครั้งแรกที่พระเจ้าแผ่นดินฝ่ายตะวันออกแต่งทูตไปยังฝรั่งเศส
“โกษาปาน” เป็นบุคคลที่มีบทบาทสำคัญในการทำรัฐประหารสมเด็จพระนารายณ์มหาราช อีกทั้งยังช่วยให้ “พระเพทราชา” ปราบดาภิเษกขึ้นเป็น “สมเด็จพระเพทราชา” ปฐมกษัตริย์ราชวงศ์บ้านพลูหลวงได้เป็นผลสำเร็จ จากนั้นได้รับการแต่งตั้งเป็น “เจ้าพระยาโกษาธิบดี” ว่าการพระคลัง
อย่างไรก็ตาม แม้ว่าจะเป็นถึงพระยาพระคลัง แต่บทบาทของโกษาปานในแผ่นดินสมเด็จพระเพทราชาแทบไม่ปรากฏ ต่างจากรัชสมัยของสมเด็จพระนารายณ์มหาราชที่เคยเป็นที่โปรดปรานและมีบทบาทสำคัญของบ้านเมือง
ทั้งนี้ เป็นไปได้ว่าพระเพทราชาไม่โปรดโกษาปานนัก เพราะเมื่อครั้งสมเด็จพระนารายณ์ยังครองราชย์อยู่ เคยเป็นคนโปรดมากกว่าพระองค์ และโกษาปานมีชื่อเสียงและเป็นที่นิยมของผู้คนจำนวนมากเสียจนพระเพทราชาในฐานะพระเจ้าแผ่นดินเองก็ทรงหวั่นเกรงว่าโกษาปานอาจจะสมคบคิดชิงบัลลังก์ของพระองค์
บันทึกของทางฝรั่งเศสได้ระบุว่า ครั้งหนึ่งพระเพทราชากริ้วโกษาปานอย่างหนัก ถึงขั้นฉวยพระแสงฟันถูกจมูกโกษาปาน เป็นเหตุให้ปลายจมูกโกษาปานแหว่ง หลังจากนั้นโกษาปานถูกลงอาญาอยู่บ่อยครั้ง โดยใน พ.ศ. 2242 เจ้าพระยาโกษาธิบดีถูกลงพระราชอาญา ส่วนภรรยา อนุภรรยา รวมทั้งบุตรสาวและบุตรชาย ถูกคุมขัง ทรัพย์สมบัติถูกริบทั้งหมด
จดหมายเหตุของคณะบาทหลวงฝรั่งเศส ได้เล่าเรื่องราววาระสุดท้ายของโกษาปานว่า ท่านตรอมใจที่ถูกเฆี่ยนและถูกลงอาญาบ่อยๆ เพราะพระเจ้าแผ่นดินไม่ทรงไว้พระทัย ด้วยความเสียใจจึงได้เอามีดแทงชายโครงฆ่าตัวเองตาย แต่บางหลักฐานก็ว่าท่านถูกโบยจนตายขณะอายุ 58 ปี สิ้นชื่อของอัครราชทูตสยามที่ได้ไปเจริญทางพระราชไมตรีกับประเทศฝรั่งเศส และอัครมหาเสนาบดีคนสำคัญของแผ่นดิน
