โรคซึมเศร้าเชื่อมโยงกับพันธุกรรม เผยงานวิจัยใหม่พลิกความเข้าใจเดิม

พันธุกรรมมีผลต่อความเสี่ยง โรคซึมเศร้า เจอเรื่องเดียวกัน "ผู้หญิง" มีโอกาสเป็นซึมเศร้ามากกว่าผู้ชาย งานวิจัยปลดล็อกคำตอบ กรณี "ฝาแฝด" คนหนึ่งเป็น อีกคนต้องเป็นเหมือนกันหรือไม่?

หลายคนคงเคยได้ยินคำถามนี้ซ้ำแล้วซ้ำเล่า โรคซึมเศร้า เกิดจากอะไรกันแน่? อาจมีบางคนตอบว่ามันเกี่ยวกับยีนด้วยนะคนฟังอาจมีขมวดคิ้วทันที เพราะรู้สึกว่ามันขัดกับสิ่งที่เคยรู้มา เรามักเข้าใจว่าโรคซึมเศร้าเข้ามาจากความเครียด ชีวิต และสิ่งแวดล้อมล้วนๆ ไม่ใช่สิ่งที่ติดตัวมาตั้งแต่เกิด

แต่ข้อเท็จจริงทางวิทยาศาสตร์ในช่วงยี่สิบปีที่ผ่านมา กลับขยับความเข้าใจของเราไปไกลกว่านั้น และบางครั้งก็ไกลจนฟังแล้วสะดุดใจ "ยีน" มีผลกับภาวะซึมเศร้ามากกว่าที่คิด

งานวิจัยระดับโลกจำนวนมากเริ่มยืนยันตรงกันว่า ภาวะซึมเศร้าไม่ใช่เรื่องของ “ใจไม่แข็งแรง” และไม่ใช่ความผิดส่วนบุคคล แต่เป็นภาวะที่โครงสร้างทางชีววิทยาและพันธุกรรมมีบทบาทชัดเจน เช่น งานของ Sullivan ในปี 2000 ที่ศึกษาฝาแฝดกว่า 21,000 คู่ พบตัวเลขชัดเจน พันธุกรรมมีส่วนเกี่ยวข้องราว 37% และงานขนาดใหญ่ของ Hyde ในปี 2016 ก็พบข้อมูลระดับยีนหลายตำแหน่งที่สัมพันธ์กับภาวะนี้แบบโรคหลายยีนร่วมกัน

อย่างไรก็ตาม ผลสรุปสำคัญที่สุดคือ การมีความเสี่ยงทางพันธุกรรมไม่ใช่คำตัดสินชีวิต ยีนอาจเป็น “จุดเริ่มต้น” แต่พฤติกรรม การดูแลตัวเอง สภาพแวดล้อม และการเข้าถึงการช่วยเหลือที่ถูกต้อง คือตัวกำหนดเส้นทางต่อจากนั้น

ทั้งหมดนี้คือมุมมองสำคัญก่อนเข้าสู่ข้อเท็จจริงของ โรคซึมเศร้า บทความโดย ผศ.นพ.สุรัตน์ ตันประเวช แพทย์ผู้เชี่ยวชาญด้านโรคสมองและระบบประสาท คณะแพทยศาสตร์มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ที่อธิบายอย่างเข้าใจง่ายเพื่อให้ทุกคนทำความเข้าใจให้ลึกขึ้นว่า “พันธุกรรมกับภาวะซึมเศร้า—สมองเราเลือกเกิดไม่ได้จริงหรือ?”

โรคซึมเศร้าเกิดจากอะไร

"หลายคนถาม ซึมเศร้าเกิดจากอะไร รู้ไหม เวลาตอบว่า มันมียีนทางพันธุกรรมร่วมด้วย คนก็จะแปลกใจ เฮ้ย จริงเหรอ คิดว่า 100% จากสิ่งแวดล้อม ที่น่าประหลาด และฝืนความรู้สึกคือ ยีนมันมีผลมากเสียด้วย

อจ. เลยมาชวนคุย “พันธุกรรมกับภาวะซึมเศร้า - สมองเราเลือกเกิดไม่ได้จริงหรือ?”

เอาแบบนี้นะ ลองนึกดู อยู่ดี ๆ ก็มีคนพูดกับเรา — “อย่าคิดมาก เดี๋ยวก็หาย” หรือ “สู้ ๆ หน่อย เป็นโรคซึมเศร้าเพราะใจเราอ่อนเองหรือเปล่า?” แต่ถ้าสมองตอบได้…มันคงอยากพูดเบา ๆ ว่า “อย่าหาว่าผมเถียงนะครับ แต่บางทีมันอยู่ในยีน” ฉันอ่อนแอมาแต่กำเนิด

หลายปีที่ผ่านมา นักวิจัยได้พยายามหาคำตอบว่า ภาวะซึมเศร้า (Major Depressive Disorder) เกิดจากอะไรแน่? เป็นเพราะชีวิตรอบตัวเครียดเกินไป หรือสมองเรามี “ต้นทุนทางพันธุกรรม” บางอย่างที่ทำให้เราเสี่ยงมากกว่าคนอื่น?

คำตอบสั้น ๆ คือ “ทั้งสองอย่าง”

แต่ถ้าให้เน้นที่พันธุกรรมอย่างเดียว หลักฐานทางวิทยาศาสตร์ก็ชี้ชัดว่า ยีนมีบทบาทสำคัญไม่น้อยนะ อาจะ 30-40%
มาดูวิจัย แฝด ปี 2000 Sullivan และคณะได้รวบรวมข้อมูลจากฝาแฝดกว่า 21,000 คู่ ทำ meta-analysis ขนาดใหญ่

ผลลัพธ์ที่ได้บอกว่า… ภาวะซึมเศร้ามีอิทธิพลทางพันธุกรรมประมาณ 37% พูดง่าย ๆ คือ

ถ้าฝาแฝดที่มีพันธุกรรมเหมือนกัน (identical twins) คนหนึ่งเป็นซึมเศร้า อีกคนก็มีโอกาสสูงกว่าคนทั่วไปที่จะเป็นเช่นกัน

ทีมนักวิจัยสรุปชัดว่า “Genetic factors play a substantial role in depression” หรือแปลอย่างไม่เป็นทางการว่า… “ยีนมีเอี่ยวแน่นอนครับ”

มาดู ที่ไม่ใช่แฝดบ้าง เป็นการดู ระดับยีน (GWAS) ปี 2016 Hyde ทำการศึกษาขนาดใหญ่จากข้อมูลของบริษัท 23andMe (อาสาสมัครกว่า 75,000 คน) ผลคือ เจอ 15 ตำแหน่งบนยีน (genetic loci) ที่เกี่ยวข้องกับภาวะซึมเศร้า

และยืนยันว่า… ภาวะซึมเศร้าเป็น polygenic disorder (ไม่ได้มียีนตัวเดียวที่เป็นต้นเหตุ แต่เป็นยีนหลายตัวรวมกันแบบ “ทีมเวิร์ก” ที่น่าเศร้า)

ฟังแล้ว น่าตกใจ แต่ไม่ใช่ว่า ทำอะไรไม่ได้ แม้พันธุกรรมจะมีผล แต่ก็ ไม่ได้แปลว่าเราถูกเขียนโปรแกรมให้ทุกอย่างเกิดขึ้นโดยไม่มีทางเลือก

คิดแบบนี้ครับ… ยีนก็เหมือน “ต้นทุน” หรือ “จุดเริ่มต้น” แต่พฤติกรรม การดูแลตัวเอง สิ่งแวดล้อม และการได้รับความช่วยเหลือที่เหมาะสม คือสิ่งที่กำหนด “ทิศทาง” ของชีวิตเรา

ถ้ารู้ตัวว่ามีประวัติคนในครอบครัวเคยเป็นโรคซึมเศร้า นั่นไม่ได้แปลว่าคุณจะต้องเป็นเหมือนกัน แต่หมายความว่า… คุณควรใส่ใจสุขภาพใจของตัวเองมากขึ้นอีกนิดนะครับ"

พันธุกรรมมีผลต่อความเสี่ยงโรคซึมเศร้า : เจอเรื่องเดียวกัน ผู้หญิงมีโอกาสเป็นซึมเศร้ามากกว่าผู้ชาย ?

เมื่อวันที่ 9 ตุลาคม ที่ผ่านมา ผศ.นพ.สุรัตน์ เผยบทความเกี่ยวกับประเด็นโรคซึมเศร้า ผ่านเพจฯ สาระสมองกับ อจ.หมอสุรัตน์ สิ่งที่เป็นประเด็นสำคัญคือ

ผู้หญิงมียีนซึมเศร้ามากกว่าผู้ชาย ยาที่ได้ผลในผู้ชาย อาจไม่ได้ผลเท่ากันในผู้หญิง

"โลกนี้มันซึมเศร้า หรือ ร่างกายของเรามันพัฒนาเปลี่ยนไปจากสิ่งแวดล้อม ทำให้โรคซึมเศร้าเหมือนพบบ่อยอย่างกับโรคหวัด ในแต่ละสัปดาห์ ไม่ว่าทาง ข้อความ หรือ เจอตัวเป็น ๆ คนไข้ซึมเศร้า เข้ามาทุกที่ บางทีมาปรึกษา บางทีมาขอคำแนะนำ ในการพบจิตแพทย์ บางราย รุนแรง มาติดต่อของคำแนะนำในการทำ TMS กระตุ้นสมอง ซึ่ง 90% เป็นผู้หญิง

เอาล่ะ เราโทษว่า ผู้หญิงเป็นเพศที่เข้มแข็งเวลาทำงานบ้าน อดทนเวลาเลี้ยงลูก แต่เป็นเพียงเกราะที่เปราะบางมาก ๆ เพราะอารมณ์ซึมเศร้า พร้อมระเบิดได้เสมอ บ้างโทษฮอร์โมน แต่วิจัยหนึ่ง บอกว่ามัก เกิดจากยีน (Gene) หรือ รหัสพันธุกรรม

ผู้หญิงหลายคนบอกว่า “ใจก็อยากเข้มแข็ง” แต่หัวใจก็ยังเปราะบางกว่าที่ควรจะเป็น อ่อนไหว จิตตกง่าย เศร้าง่าย ขี้เกรงใจเกินเหตุ หรือแม้กระทั่งน้ำตารั่วโดยไม่มีสาเหตุชัดเจน เราพบแล้ว ว่า “ยีนหญิง” กำหนดมาแบบนี้

ไม่นานมานี้ นักวิจัยจากออสเตรเลียได้เปิดเผยผลการศึกษาขนาดใหญ่ที่สุดครั้งหนึ่งเกี่ยวกับ ภาวะซึมเศร้า โดยใช้ข้อมูลพันธุกรรมจากประชากรกว่า 750,000 คน ทั่วโลก วิเคราะห์แบบ “แยกเพศ” พบข้อมูลน่าสนใจครับ

ผู้หญิงมียีนที่เกี่ยวข้องกับโรคซึมเศร้า มากถึง 6,362 ตำแหน่ง ขณะที่ผู้ชายมีเพียงประมาณ 1,200 ตำแหน่ง
ดูข้อมูล วิเคราะห์เชิงสถิติ พบว่า พันธุกรรมมีผลต่อความเสี่ยงโรคซึมเศร้าในเพศหญิงมากกว่าเพศชายถึง 2 เท่า เรียกว่า หากเจอเรื่องเดียวกัน ผู้หญิง มีโอกาสเป็นซึมเศร้ามากกว่า

ตัวแปรยีนเฉพาะเพศ คืออะไร? เอามาเล่ากันก่อน ในโลกของยีน แม้ผู้หญิงกับผู้ชายจะมีชุดพันธุกรรมใกล้เคียงกัน แต่บางยีนจะ “เปิดใช้งาน” หรือ “ส่งผลกระทบ” เฉพาะในเพศใดเพศหนึ่ง เช่น

ยีนที่ตอบสนองต่อฮอร์โมนเอสโตรเจน (เช่น ESR1) ยีนที่เกี่ยวข้องกับการควบคุมอารมณ์ผ่านสารสื่อประสาท หรือยีนที่กระตุ้นการตอบสนองทางภูมิคุ้มกันที่ต่างกันระหว่างเพศ

ลองจินตนาการว่ายีนแต่ละตัวคือ “ไฟสวิตช์” ในเพศหญิง สวิตช์บางดวงอาจ “ติด” ได้ไวกว่า แรงกว่า และส่งผลมากกว่าในช่วงที่ฮอร์โมนแกว่ง ไม่ว่าจะช่วงมีประจำเดือน ตั้งครรภ์ หรือวัยทอง

ยีนนี้ มีความสำคัญนะ ต่อการดูแล และ ระวัง เพราะ “การรักษาภาวะซึมเศร้า” อาจต้องออกแบบต่างกันระหว่างเพศ ยาที่ได้ผลในผู้ชาย อาจไม่ได้ผลเท่ากันในผู้หญิง

พฤติกรรมบำบัดอาจต้องออกแบบให้เหมาะกับ “รูปแบบอารมณ์” ของสมองหญิง และแม้แต่คำปลอบโยน… ก็อาจต้องมาด้วยความเข้าใจเชิงชีวภาพ ไม่ใช่แค่ “คิดบวกนะจ๊ะ”

และหากใครมีลูกเป็นผู้หญิงก็ต้องเข้าใจความเสี่ยงนี้ การเลี้ยงแบบสร้างภูมิคุ้มกัน และเฝ้าระวังสิ่งแวดล้อมเลยสำคัญ

เวลาที่ผู้หญิงคนหนึ่งบอกว่า “ฉันไม่มีแรงลุกจากเตียงเลย” มันอาจไม่ใช่ข้ออ้าง ไม่ใช่ความขี้เกียจก็ได้ ยีนซึมเศร้ากว่า 6,000 ตัว อาจกำลังเปิดสวิตช์อยู่

เราไม่เป็นซึมเศร้า เราอาจไม่รู้ ซึมเศร้า… ไม่ใช่แค่เรื่อง “ใจไม่สู้” แต่มันอาจเป็น “เรื่องของสมองที่แบกรับมากไป” และบางครั้ง... ก็อาจมีรากเหง้ามาจากรหัสพันธุกรรมตั้งแต่เกิด

ถ้าเรามองเห็นแบบนี้ เราจะเข้าใจมากขึ้น... ให้อภัยมากขึ้น... และดูแลกันอย่างมีเมตตา มากขึ้น “ความอ่อนแอทางใจ… ไม่ใช่จุดอ่อน แต่คือเสียงขอความเข้าใจจากยีนที่กำลังเหนื่อยครับ"

อ้างอิงข้อมูลจาก : สาระสมองกับ อจ.หมอสุรัตน์